بررسی نقش عنصر انسانی (کارکنان ) در بروز سوانح دریایی


وقوع سوانح متعدد دریایی ناشی از خطای انسانی سالانه موجب خسارات جانی ، مالی و آسیب به محیط زیست دریایی می گردد. از جمله در سال 1385 بیش از 300 مورد سانحه دریایی در کشور بوقوع پیوسته که عمدتاً در بروز آنها انسان نقش داشته است[1] که علاوه بر خسارت مالی، جان انسانها نیز از دست رفته یا با تهدید جدی مواجه شده اند. در بیشتر سوانح دریایی آسیب جدی به محیط زیست دریایی نیز وارد آمده است. انسانها در سطوح مختلف در صنعت دریانوردی نقش ایفا می کنند ، از طراحی و ساخت یک کشتی گرفته تا هدایت، کاربرد و مدیریت ساحلی طیف حضور انسانها را در برمی گیرد. ملاحظه می شود که طیف وسیعی از امور را عنصر انسانی انجام می دهد.

از سوی دیگر وجود "شرایط ناایمن نهفته" در فرآیندهای مدیریتی لزوم توجه به موضوع را بسیار حائز اهمیت می سازد . بدین معنا که فرآیند اداره امور سازمانی، شرایطی وجود دارد که پنهان و پوشیده باقی می ماند و در زمان مقتضی خود را آشکار و باعث وقوع سانحه می گردد.

تجزیه و تحلیل های سوانح و حوادث دریایی در سی سال گذشته، نشان می دهد که با توجه به مرتبط بودن افراد در همه جوانب و امور مربوط به دریانوردی تقریباً کلیه سوانح وحوادث دریایی به عوامل انسانی مربوط می شود و عامل بروز بیش از 90 درصد سوانح دریایی به طور مستقیم یا غیر مستقیم به انسانها مربوط می شود. خطای انسانی مهمترین علت بروز حوادث به شمار می آید، که سازمان بین المللی دریانوردی[2] نیز از نقش کلیدی عناصر انسانی در بروز سوانح دریایی، نام می برد.

در فعالیتهای دریایی انسان کانون اصلی انجام امور را شکل می دهد و عنصر انسانی در محیط دریایی از لحاظ کاری و زیستی با محدودیتهایی مواجه است که این امر باعث بروز نارسائی و فقدان ثبات لازم برای کارکنان دریایی را ایجاب کرده است. لذا شناخت پارامترهایی که در خطای انسانی نقش دارند بسیار حائز اهمیت است.

مسأله تحقیق آن است که عوامل موثر و تأثیر گذار بر عناصر انسانی شناسایی گردد، بنابراین سئوال اصلی تحقیق این است که آیا عناصر انسانی در وقوع سوانح دریایی، تأثیر می گذارند؟

با شناسایی و درک عوامل ایجاد کننده یک سانحه یا رویداد دریایی و ارائه توصیه ها و اقدامات جبرانی واصلاحی می توان از موارد مشابه در آینده، ممانعت نمود. از این رو، پرداختن به مولفه هایی که به انسانها مربوط می شود و شناسائی آنها می تواند در جلوگیری از بروز سوانح آتی موثر باشد. بر همین اساس، تحقیق به دنبال یافتن علل بروز سوانح دریایی که ناشی از عناصر انسانی است، می باشد[3].

فهرست مطالب

فصل اول : کلیات طرح

مقدمه 2

1-1 بیان مسئله 3

1-2 هدفهای تحقیق 4

1-3 اهمیت موضوع تحقیق و انگیزه انتخاب آن 5

1-4 سئوالات و فرضیه های تحقیق 7

1-4-1 سئوالات تحقیق 7

1-4-2 فرضیه های تحقیق 7

1-5 مدل تحقیق 7

1-5-1 معرفی مدل تحقیق 8

1-6 تعاریف عملیاتی متغییرها و واژه های کلیدی 12

1-6-1 متغییرهای تحقیق 12

1-6-1-1 متغییر مستقل 12

1-6-1-2 متغییر وابسته 12

1-6-2 عوامل انسانی 12

1-6-3 سازماندهی روی کشتی 12

1-6-4 شرایط کار و زندگی 13

1-6-5 عوامل مرتبط با کشتی 13

1-6-6 مدیریت ساحلی 13

1-6-7 تاثیرات خارجی(محیطی) 13

1-6-8 سانحه دریایی 14

1-6-9 سانحه بسیار جدی 14

1-6-10 سانحه جدی 14

1-6-11 خطای انسانی 15

1-6-12 طراحی ضعیف عوامل انسان 16

1-6-13 عدم آگاهی از نقش ، وظیفه ، مسئولیت 16

1-6-14 سازمان بنادر و کشتیرانی 16

1-6-15 شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران 16

1-6-16 کشتیهای تحت پرچم 16

1-6-17 کشتیهای اقیانوس پیما 17

1-6-18 مخاطرات زیست محیطی 17

1-6-19 نارسائی (خطای) فعال 17

1-6-20 شرایط ناایمن (خطرناک) نهفته 18

1-7 روش تحقیق 19

1-8 قلمرو تحقیق 19

1-8-1 قلمرو موضوعی 19

1-8-2 قلمرو مکانی 19

1-8-3 قلمرو زمانی 19

1-9 جامعه آماری و حجم نمونه 20

1-9-1 جامعه آماری 20

1-9-2 حجم نمونه 20

1-10 محدویت ها و مشکلات تحقیق 20

فصل دوم مطالعات نظری

مقدمه 22

2-1 عوامل موثر بر عناصر انسانی 24

2-1-1 محاسبات ذهنی در افراد 24

2-1-2 حافظه 25

2-1- 3 زمان واکنش 26

2-1-4 تجسم 27

2-1- 5 مراقبت 29

2-1- 6 توجه گزینشی 30

2-2 استراحت و عملکرد 32

2-2-1 استراحت 32

2-2-2 مدل‌های عملکرد/ هوشیاری 33

2-3 محیط و استراحت / عملکرد، کارکنان 35

2-3-1 عملکرد در گرما 35

2-3-2 خوابیدن در گرما 36

2-3-3 عملکرد در سرما 36

2-3-4 خوابیدن در سرما 37

2-4 سر و صدا و عملکرد/ استراحت 38

2-4-1 سر و صدا و عملکرد 38

2-4-2 سر و صدا و خواب 38

2-4-3 لرزش کشتی 38

2-4-4 تکان کشتی 39

2-4-4-1 اثرات کوبه‌ای 39

2-4-4-2 اثرات لرزشی 39

2-4-4-3 اثرات کج شدن 39

2-4-5 اثرات نور بر عملکرد/ استراحت 40

2-5 نواخت شبانه روزی و عملکرد / استراحت 42

2-5-1 نواخت شبانه روزی 42

2-5-2 کمبود خواب و عملکرد 44

2-5-3 طول زمان کاری و عملکرد 45

2-5-4 کاهش در عملکرد کارکنان 46

2-5-5 خستگی و فرسودگی تجمعی (انباشتی) جسمی و ذهنی 47

2-5-6 برنامه کار ـ استراحت در فعالیت‌های دریائی 49

2-5-6-1 سیستم‌های با ثبات 50

2-5-6-2 سیستم‌های کاری چرخشی 51

2-5-6-3 سایر روشهای کار و استراحت 51

2-6 سازمانهای بین المللی و سوانح دریایی 53

2-6-1 کنوانسیون حقوق دریاهای سازمان ملل متحد 53

2-6-2 کنوانسیون ها و توصیه نامه ها ی سازمان بین المللی کار 53

2-6-2-1 کنوانسیون حداقل استانداردها در کشتی های تجاری 1976( کنوانسیون 147) 53

2-6-2-2 کنوانسیون جلوگیری از سوانح مربوط به دریانوردان 1970 ( کنوانسیون 134 ) 54

2-6-2-3 توصیه نامه جلوگیری از سوانح مربوط به دریانوردان 1970 (کنوانسیون 142 ) 54

2-6-2-4 اشاعه اطلاعات به مالکان کشتی و دریانوردان 55

2-6-3 کنوانسیونهای سازما ن بین المللی دریانوردی 55

2-6-3-1 کنوانسیون بین المللی ایمنی جان افراد در دریا ( سولاس 1974) اصلاحیه های آن 55

2-6-3-2 کنوانسیون بین المللی خط بار 1966 56

2-6-4 بررسی، تجزیه و تحلیل سانحه دریایی 57

2-7 معرفی جامعه آماری و متولیان سوانح دریایی در کشور 60

2-7-1 سازمان بنادر و کشتیرانی 60

2-7-2 شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران 68

2-8 پیشینه تحقیق 70

2-8-1 پایان نامه ها و تحقیقات انجام شده در زمینه سوانح 70

2-8-1-1 بررسی و مطالعه فشارهای روانی و محیطی و ارتباط آن با حوداث و سوانح در شرکت سایپا 70

2-8-2 تحقیقات انجام شده در زمینه سوانح دریایی و عوامل انسانی 71

2-8-2-1 شناسایی و تجزیه و تحلیل خطاهای انسانی به روش PHEA دریک واحد صنعتی 71

2-8-2-2 بررسی استرس شغلی درکارکنان شناورهای بندرنوشهر 73

2-8-2-3 ارایه" متدولوژی آنالیز حوادث در فرآیندهای روزانه بنادر و پیشنهاد چارچوب مدیریت ایمنی در بنادر" 74

2-8-2-4 پوستر مربوط به سفر دریایی عنصر انسانی 75

فصل سوم : روش شناسی تحقیق (متدولوژی)

مقدمه 77

3-1 روش تحقیق 77

3-2 جامعه آماری 78

3-3 حجم نمونه و روش اندازه گیری 78

3-4 ابزار جمع آوری اطلاعات 78

3-4-1 روایی و اعتبار 79

3-4-1-1 روایی پرسشنامه 79

3-4-2-2 اعتبار پرسشنامه 79

3-5 روش تجزیه و تحلیل داده ها 80

3-5-1 توصیف آماری 80




فصل چهارم : تجزیه و تحلیل یافته های تحقیق

مقدمه 82

4-1 پردازش اطلاعات 84

4-1-1 ارقام و نمودارهای توصیفی فرضیه اول (تأثیرات عوامل نرم افزاری عوامل مربوط به سازماندهی روی کشتی و موارد مربوط به مدیرت ساحلی و..) 84

4-1-2 ارقام و نمودارهای توصیفی فرضیه دوم (تأثیرات عوامل سخت افزاری، موارد مربوط به عوامل کشتی و..... ) 85

4-1-3 ارقام و نمودارهای توصیفی فرضیه سوم (تاثیرات عوامل محیطی ، خارجی و.....) 86

4-1-4 ارقام و نمودارهای توصیفی فرضیه چهارم (تأثیرات عواملی زیست افزاری، موارد عوامل انسانی ، عوامل مربوط به شرایط کار و زندگی و....( 87

4-2 بررسی و تحلیل دادها 88

4-2-1 روش نسبتها (توصیفی) 88

4-2-1-1 آزمون فرضیه اول 89

4-2-1-2 آزمون فرضیه دوم 90

4-2-1-3 آزمون فرضیه سوم 91

4-2-1-4 آزمون فرضیه چهارم 93

4-3 تحلیل پاسخ های فرضیه اول 94

4-4 تحلیل پاسخ های فرضیه دوم 104

4-5 تحلیل پاسخ های فرضیه سوم 107

4-6 تحلیل پاسخ های فرضیه چهارم 111

فصل پنجم : نتیجه گیری و پیشنهادات

مقدمه 119

5-1 نتیجه گیری 121

5-1-1 پرسش اول آیا مولفه نرم افزاری عنصر انسانی، در بروز سوانح دریایی موثر است؟ 123



5-1-2 پرسش دوم آیا مولفه سخت افزاری عنصر انسانی،در بروز سوانح دریایی موثر است ؟ 129

5-1-3 پرسش سوم آیا مولفه محیطی عنصر انسانی،در بروز سوانح دریایی موثر است؟ 131

5-1-4 پرسش چهارم آیا مولفه زیست افزاری عنصر انسانی، دربروزسوانح دریایی موثر است؟ 133

5-2 سایر یافته های تحقیق 137

5-2-1 شیوه ها و راه کارهای تقویت کنندگی اجزای مولفه نرم افزاری عنصرانسانی 137

5-2-1-1 عوامل سازمانی 137

5-2-1-2 شرایط ناایمن نهفته در مدیریت منابع 138

5-2-1-3 شرایط نا ایمن نهفته در ساختار سازمانی 139

5-2-1-4 شرایط ناایمن نهفته در فرایند سازمانی 139

5-2-1-5 خط مشی سازمانی 140

5-2-1-6 شرایط نا ایمن نهفته که محیط خارجی تحمیل می نماید 140

5-2-2 شیوه ها و راه کارهای تقویت کنندگی اجزای مولفه سخت افزاری عنصر انسانی 141

5-2-2-1 شرایط نا ایمن نهفته در فرهنگ سازمانی 142

5-2-2-2 پیش شرط‌ها 142

5-2-3 شیوه ها و راه کارهای تقویت کنندگی اجزای مولفه محیطی عنصرانسانی 143

5-2-4 شیوه ها و راه کارهای تقویت کنندگی اجزای مولفه زیست افزاری عنصرانسانی 144

5-2-4-1 عوامل(فاکتورهای) فیزیکی 144

5-2-4-2 عوامل (فاکتورهای) فیزیولوژیکی 145

5-2-4-3 عوامل(فاکتورهای) روانشناختی 145

5-2-4-4 شرایط روانی و عاطفی 146

5-2-4-5 ویژگی‌های فردی(شخصیتی) 146

5-2-4-6 تجربه داشتن و آماده بودن نیروی کار 147

5-2-4-7 دانش 147

5-2-4-8 آموزش 147

5-2-4 -9 عوامل روانی اجتماعی 148

5-3 خلاصه نتیجه گیری 149

5-4 پیشنهادات 151

5-2-1 پیشنهادات حاصل تحقیق 151

5-4-1-1 توجه به مولفه های نرم افزاری 151

5-4-1-2 توجه به مولفه های سخت افزاری 152

5-4-1-3 توجه به مولفه محیطی 153

5-4-1-4 توجه به مولفه زیست افزاری 153

5-4-2 پیشنهادات جانبی 155

5-4-3 پیشنهادات برای محقیقن بعدی 157

فهرست منابع و ماخذ

منابع فارسی 176

منابع خارجی 178

چکیده انگلیسی.............................................................................................

فهرست جدول ها

جدول( 4-1) پاسخ های داده شده به سئوالا فرضیه یک 84

جدول( 4-2) پاسخ های داده شده به سئوالا فرضیه دو 85

جدول( 4-3) پاسخ های داده شده به سئوالا فرضیه سه 86

جدول( 4-4) پاسخ های داده شده به سئوالا فرضیه چهار 87

جدول( 4-5) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال تقسیم وظایف و مسئولیتها 94

جدول( 4-6) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال ترکیب ملیت خدمه 94

جدول( 4-7) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال تعداد خدمه 95

جدول( 4-8) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال میزان کار / پیچیدگی وظایف 95

جدول( 4-9) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال ساعات کار /ساعات استراحت 96

جدول( 4-10) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال روشها و دستورات قابل اجرا 96

جدول( 4-11) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال ارتباطات (داخلی و خارجی) 97

جدول( 4-12) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال مدیریت و نظارت روی کشتی 97

جدول( 4-13) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال سازماندهی اموزشهای روی کشتی و مانورها 98

جدول( 4-14) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال کار گروهی، شامل مدیریت منابع 98

جدول( 4-15) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال برنامه ریزی (سفر، کالا، نگهداری و...) 99

جدول( 4-16) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال سیاست مربوط به بکار گیری و استخدام 99

جدول( 4-17) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال خط مشی ایمنی و فلسفه آن فرهنگ ، نگرش و اعتماد ) 100

جدول( 4-18) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال تعهد مدیریت در رابطه با ایمنی 100

جدول( 4-19) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال میزان حمایت از طرف مدیریت ساحلی 101

جدول( 4-20) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال خط مشی کلی مدیریت 101

جدول( 4-21) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال برنامه زمان بندی بندر 102

جدول( 4-22) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال تنظیمات و توافق نامه های قرار دادی و یا صنفی 102

جدول( 4-23) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال تخصیص وظایف 103

جدول( 4-24) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال ارتباطات کشتی با خشکی 103

جدول( 4-25) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال طراحی کشتی و تجهیزات آن 104

جدول( 4-26) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال وضعیت حفظ و نگهداری کشتی و تجهیزات آن 104

جدول( 4-27) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال تجهیزات لحاظ در دسترس بودن، قابلیت اطمینان بودن 105

جدول( 4-28) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال مشخصات کالا و بار شامل : نحوه چیدن بار ، جابجایی و ... 105

جدول( 4-29) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال گواهینامه ها ی کشتی و تجهیزات و ماشین آلات 106

جدول( 4-30) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال نوع کشتی ( ازلحاظ حمل کالا) 106

جدول( 4-31) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال شرایط دریا و آب و هوا 107

جدول( 4-32) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال شرایط بندر و وضعیت حمل ونقل (VTS ،راهنما و غیره ) تراکم ترافیک 107

جدول( 4-33) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال حجم تردد کشتیها ( زیادی تردد کشتیها) 108

جدول( 4-34) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال شرایط وجود یخ 108

جدول( 4-35) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال سازمانهای نماینده مالکین کشتی ها و دریانوردان 109

جدول( 4-36) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال مقررات ، بازرسی ها و بازدیدها ( بین المللی- ملی - بندر –موسسات رده بندی و غیره ) 109

جدول( 4-37) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال اثر تعامل با ساحل ( کارگران بندری ، مسئولین بندر، ‌اقدامات امنیتی در منطقه بندری) 110

جدول( 4-38) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال توانایی، مهارت کاری ،دانش (نتایج آموزش وتجربه کاری) 111

جدول( 4-39) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال شخصیت (شرایط ذهنی ،وضعیت احساسی ) 111

جدول( 4-40) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال شرایط فیزیکی (سلامت جسمی ،اعتیاد به مواد مخدر و الکل ،خستگی مفرط جسمی و)112

جدول( 4-41) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال فعالیتهای قبل از سانحه/ رویدادبه ویژه میزان خواب و کیفیت آن 112

جدول( 4-42) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال وظایف محول شده به هنگام سانحه /رویداد 113

جدول( 4-43) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال رفتار واقعی در زمان وقوع سانحه/ رویداد 113

جدول( 4-44) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال طرز برخورد (رفتار) 114

جدول( 4-45) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال میزان مجهز بودن به دستگاههای خودکار 114

جدول( 4-46) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال ارگونومی محل کار، زندگی ومحل های تفریح و تجهیزات 115

جدول(4-47) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال مناسب بودن شرایط زندگی 115

جدول( 4-48) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال اوقات فراغت ( چگونگی گذرادن زمان فراغت) 116

جدول( 4-49) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال کافی بودن غذ و کیفیت آن 116

جدول( 4-50) آنالیز پاسخ های داده شده به سئوال میزان حرکت و جنبش کشتی، لرزشها، گرما و سر و صدا 117

نمودار (1-1) رابطه بین عنصر انسانی و مولفه های آن 9 نمودار ( 4-1) نمودار پاسخ های داده شده به سئوالا فرضیه اول 84 نمودار ( 4-2) نمودار پاسخ های داده شده به سئوالا فرضیه دوم 85

نمودار( 4-3) پاسخ های داده شده به سئوالا فرضیه سوم 86

نمودار ( 4-4) نمودار پاسخ های داده شده به سئوالا فرضیه چهارم 87

فهرست شکلها


شکل 1-1 رابطه بین مدل و متغییرهای تحقیق 11

شکل 5-1 مدل شل و روابط بین متغییرهای تحقیق 121

شکل 5- 2 رابطه بین حفاظ و سوانح دریایی 122

شکل 5-2 عوامل ناایمن نهفته در سوانح دریایی به مثابه کوه یخ 149

شکل 5-3 چگونگی فرو ریختن حفاظها و وقوع سانحه دریایی 150


فهرست پیوستها

پیوست (الف) : سوانح دریایی از سال ) 2000-1948 میلادی( 159

پیوست (ب) : گزارش آنالیز دعاوی که به بیمه P&I در انگلیس ارائه شده و عوامل اصلی سوانح 160

پیوست (ج) : رفتار بدن را در طول 24 ساعت شبانه روز 161

پیوست (د) : وقوع سوانح دریایی و رابطه آن با خواب 162


درصد





زمان وقوع سانحه


پیوست (ه) : چارت تشکیلاتی سازمان بنادر و کشتیرانی 163

پیوست (و) : چارت تشکیلاتی شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران 164

پیوست (ز) : فهرست ناوگان (کشتیهای) اقیانوس پیمای شرکت جمهوری اسلامی ایران 165

پیوست (1- ح) : پرسشنامه به زبان انگلیسی 166

پیوست (2- ح) : پرسشنامه به زبان فارسی 168

پیوست (ط) : بررسی نرمال بودن دادههای تحقیق 170

پیوست (ی) : اعتبار پرسشنامه 173

پیوست (ک) : پوستر عنصر انسانی در سفر دریایی (A Human Element Voyage) 174

پیوست (ل) الگوی پرورش راهبردی منابع انسانی 175