عنوان: مبانی نظری و پیشینه تحقیق عراق فعلی و جریان‌های عمدۀ شیعی

فرمت فایل: word

تعداد صفحات: 100

در این بخش به طور عمده به وضعیت شیعیان عراق می‌پردازیم زیرا شناخت ابعاد گوناگون زندگی آن‌ها، که حداقل جمعیت عراق را تشکیل می‌دهندبرای فهم دقیق فضای فعالیت جریان‌های عمده شیعی نقش کلیدی را ایفا می‌نماید مهم است.این بخش را با بررسی قدمت تشیع در این منطقۀ ژئوپلتیکی و ژئواستراتژیکی پی خواهیم گرفت و نیز اینکه امروزه این جمعیت دارای چه ویژگی‌های جمعیت‌شناختی و جامعه‌شناختی ویژه‌ای هستند سهم عمده‌ای را در این بخش به خود اختصاص خواهند داد. مقدم بر این مسائل این است که بدانیم کلیدواژۀ شیعه اساساً به چه معناست و نیز شیعیان عراق به بر چه کسانی اطلاق می‌شود.

واژه‌شناسی شیعه

شیعه در لغت

«واژه شیعه، کلمه‌ای اصیل، ریشه‌دار و متداول در منابع طراز اوّل اسلامی است»[1]. علمای لغت برای واژۀ شیعه معانی متعدّدی نظیر فرقه، حزب، گروه، امّت، پیروان (پیروی خالصانه –شیخ مفید-)، یاران، هواداران، همراهان، همکاران، دوستان، اشاعه‌دهندگان، تقویت‌کنندگان نام برده‌اند.[2]

کلمه شیعه و جمع‌های آن (شِیَع و اشیاع) در چها معنا در قرآن به کار رفته‌است[3]:

1. در معنای پیرو و تابع با بار ارزشی مثبت.^[4]

2. به معنای فرقه و گروه، خالی از هرگونه بار ارزشی مثبت یا منفی^[5]

3. به معنی فرقه و گروهی که دچار تفرقه و فرقه‌گرایی شده‌ و از این رو حاوی قدح و منقصت است.^[6]

4. به معنی امثال، اشباه، هم‌فکران و هم‌کیشان.^[7]

اگرچه واژه‏های «تشیّع» و «شیعه» ـ در برابر تسنّن و سنّی ـ به عنوان مفهومی برای یکی از دو مذهب بزرگ اسلام، برای همگان، از جمله، فارسی زبانان، شناخته شده است، اما از آن‏جا که این واژه عربی است، برای شناخت دقیق معنای آن، ناگزیر باید به لغت‏نامه‏های عربی مراجعه نمود. البته باید توجه داشت که در زبان عربی، بسیاری از واژه‏ها، از جمله واژه شیعه، به طور مشترک در معناهای متعدد و مختلف به کار می‏رود.

به لحاظ دستوری (صرفی)، در زبان عربی، «تشیّع» مصدر باب تفعّل از ریشه «شَیَعَ» (شاع) است، و واژه «شیعه» نیز از همین ریشه اشتقاق یافته است.در اصل عربی، «شیعه» به معنای گروهی از مردم است، و اسمی است که بر مفرد، تثنیه و جمع، و نیز بر مذکر و مؤنث، به یک شکل اطلاق می‏گردد^[8]؛ که در فارسی نیز به همین گونه است. البته اگر بخواهند تنها مفرد را قصد کنند ـ چه در فارسی، و چه در عربی ـ «شیعی» می‏گویند، و جمع آن در فارسی «شیعیان» است^[9]. اما در عربی، با توجه به مراتب گوناگون جمع، «شِیَع» (جمع) و «اشیاع» (جمع‏الجمع) استعمال می‏گردد. در عربی، واژه «شیعه» در دو معنای لغوی نزدیک به هم به کار می‏رود:

الف. «الشیعة» به شکل «مفرد» (بدون «اضافه» به واژه دیگر): به معنای «گروه» و دسته‏ای که بر سر امری یگانه، گردهم آیند.

ب. «شیعۀ الرّجل» (شیعه آن مرد؛ مثلاً) به شکل «مضاف»: به معنای «پیروان» و «یاوران» آن مرد^[10].الف. «تَشَیَّعَ فی الشی‏ء»: «در هوای (میل به) آن چیز، مستهلک شد.»^[11] همچنین در مورد هر آنچه که با آتش سوزانده شود، گفته می‏شود: «شُیِّعَ»^[12].

شیعه در اصطلاح

شیعیان اصطلاحاً کسانی هستند که در زمان رسول خدا (ص) با حضرت علی (ع) انس و الفتی داشتند ولی بعدها ویژه کسانی شد که به افضلیت حضرت علی (ع) قائل شدند.[13] یا دسته‌ای که پس از پیامبر اکرم (ص) هواخواه حضرت علی (ع) بودند.[14] شیخ مفید، شیعیان را معتقد به تقدّم و افضلیت امام علی(ع) بر سایر صحابه و نیز قائل به وجود نص بر امامت او می­داند.[15] شیخ طوسی شیعه را معتقد به امامت حضرت علی (ع) بر اساس اراده الهی و وصیت پیامبر اکرم می­داند.[16]

شیعه در جهان امروز نیز به جمعیتی از مسلمانان اطلاق می­شود که امامت، حکومت، خلافت و ولایت بلافصل را حقّ حضرت علی(ع) بعد از پیامبر می­دانند. لذا به همفکران و اصحاب امام علی ع که نظرات سیاسی‑ اجتماعی ایشان را ترویج می‌کردند عنوان شیعیان علی (ع) اطلاق گردید. استعمال واژۀ مذکور در عصر خلافت امام علی (ع) استعمال گسترده‌تری یافت؛ به‌طوری که مرزبندی‌های اجتماعی سیاسی آن روز با همین مشخصه (شیعۀ علی/شیعۀ عثمان) مشخّص می‌شد[17]. سپس در روند تطور و تکوین جامعۀ شیعی در دوره‌های بعدی در سرتاسر بلاد اسلامی، از قبیل حجاز، یمن، عراق، شامات و ایران این گروه شناخته شده‌تر شدند، البته همین پدیده رابطه مستقیمی با افزایش آزار و اذیت و تعقیب و کشتارشان توسط جریان‌های مقابل بود. این چنین بود که مذهب شیعه ریشه‌دار گردید و به عنوان دومین مذهب بزرگ اسلامی امروزه طرفدار حمایت از وصایت و امامت علی بن ابی طالب (ع) شناخته شده‌است.

امروزه در عراق، شیعیان به‌طور عمده از شاخۀ امامی مذهب آن هستند که همواره حاکمیت پس از پیامبر را، حقّ حضرت علی و اولاد معصوم او می‏دانسته‏اند و هم اولویت حضرت علی و اولاد معصوم او ^{علیهم‏السلام} را نسبت به سایر مفسّران در تفسیر و توضیح آیات قرآنی و سنّت نبوی قبول داشته‏اند و هم به ولایت معنوی و باطنی حضرت علی و اولاد معصوم او ^{علیهم‏السلام} معتقد بوده‏اند. البته با نگاهی گذرا به تاریخ تشیع در عراق، اقلیتی که تنها به عنوان شیعه سیاسی شناخته می‌شدند نیز در عراق گه‌گاهی رخ‌ نموده اند.

 

[1]. تقی‌زاده داوری، محمود، ماهنامه خبری تحلیلی شیعیان جهان، اخبار شیعیان ، شماره69، ص 39

[2]. شیخ مفید، اوائل‌المقالات، دانشگاه تهران، 413، ص1 / خليل بن أحمد الفراهيدي‏،كتاب‏العين، ج 2، ص190/ محمدبن مکرمابن منظور، لسان‏العرب، تصحیح امین محمد عبدالوهاب و محمدالصادق العبیدی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، مؤسسة التاریخ العربی، 1416 ق / 1996 م، ج 8، ص 188/ فخر الدين الطريحي‏، مجمع‏البحرين، ج 4، ص 355

[3]. تقی زاده محمود، ماهنامه اخبار شیعیان، ش 69، ص 39

[4]. صافات،84-79/قصص، 15

[5]. مریم،69/حجر،10-9/

[6]. انعام،65/ انعام، 159/ روم، 32-31/قصص، 4/

[7]. قمر، 51/سبأ، 54.

[8]. ابن منظور، لسان العرب، همان، ج 7، ص 258 (ماده «شیع»). /محمد معین، فرهنگ معین، ج 2، ص 2113 (ماده «شیعه)

[9]. غلامحسین مصاحب، دائرة‏المعارف فارسی، چ دوم، تهران، امیرکبیر، کتاب‏های جیبی، 1380، ج 2، ص 1532 (ماده «شیعه)

[10]. ابن منظور، همان، ج 7، ص 258 (ماده «شیع)

[11]. ابن منظور، همان، ج 7، ص 259 (ماده «شیع»). البته «تشیّع فی الشی‏ء» چنین نیز معنا شده است: «دلداده و شیفته آن چیز شد.» و جبران مسعود، الرائد، فرهنگ الفبایی عربی ـ فارسی، چ دوم، ترجمه رضا انزابی نژاد، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1376، ج 1، ص 481، (ماده «تَشَیَّع تشیّعا»)

[12]. ابن منظور، همان، ج 7، ص 259 (ماده «شیع»)

[13]. ابوحاتم رازی، الزینة فی الکلمات الاسلامیة العربیه، ترجمه علی آقانوری، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، قم: 1382، ص259

[14]. حسن­بن موسی نوبختی، فرق الشیعه، ترجمه و تعلیقات محمدجواد مشکور، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1381، ص3.

[15]. شیخ مفید، اوائل المقالات، ص 1-3.

[16]. شیخ طوسی، تلخیص الشافی، دارالکتب الاسلامیه، قم، 1394ق، ص 56.

[17]. تقی‌زاده داوری، همان ، ص 40

فهرست مطالب

 پیشینه تحقیق

آشنایی با عراق فعلی

بخش اوّل: مشخّصات عمومی عراق

1.جغرافیای تاریخی..

وجه تسمیه

2. جغرافیای انسانی..

مرزهای سیاسی

تقسيمات كشوري

پراکندگی جمعیت

قومیّت و پراکندگی قومی

دین و تنوع مذهبی

مسلمانان

مسیحیان

یهودیان

مندائیان

یزیدیان

زبان

آموزش و تحصیلات عمومی

3. جغرافیای اقتصادی…..

کشاورزی

معادن

صنایع

بخش دوم: شیعیان عراق

واژه‌شناسی شیعه

شیعه در لغت

شیعه در اصطلاح

چگونگی ورود اسلام به عراق

عراق در آستانه ظهور اسلام

ورود اسلام به عراق

شکلگیری جامعه شیعی عراق

زمان و عوامل مؤثر در گسترش تشیع در عراق

منشاء تشیع در عراق

اوضاع شیعیان عراق در عصر معاصر

شیعیان عراق پس از سقوط صدام

جمعیت شیعی عراق

ویژگی‌های جمعیتی شیعیان عراق

شیعیان مرکز عراق

شیعیان جنوب عراق

شیعیان غرب عراق

شیعیان شمال عراق

مؤلفه‌های مذهبی مؤثر بر هویت‌یابی شیعیان عراق

امامت

شهادت امام حسین (ع)

مهدویت

مؤلفه‌های اجتماعی مؤثر بر جامعۀ شیعی عراق

جایگاه مرجعیت به عنوان سرمایه‌ای اجتماعی

آحاد شیعیان عراق

وجود عتبات عالیات و اماکن مقدّس در عراق

اوقاف شیعی در عراق

برگزاری مناسک و آیین‌های شیعی در عراق

آیینهای عزاداری شیعیان عراق

مراسم روز اربعين حسینی

انتظار و آیینهای آن

عناصر فرهنگی در جامعۀ شیعی عراق

مساجد بزرگ و تاريخي

کتابخانه‌ها

مجلّات

چاپ و نشر

ناشران تخصصی شیعی:

مراکز فرهنگی

شبکه‌های ماهوارهای و تلویزیونی

رادیو

خبرگزاریها

سایت‌های اینترنتی

آموزش و تحصيلات شیعیان عراق

دانشگاه و آموزش عالی

حوزه هاي علميه:

حوزه نجف

حوزه سامراء

حوزه کربلا

جریان‌های اسلام‌گرای عراق

جایگاه جریان‌های اسلام‌گرای غیر شیعی عراق پس از صدام

الف). جماعت اخوان المسلمین

ب). حزب تحریر اسلامی

جریان‌های عمدۀ شیعی در عراق معاصر

بخش اوّل: جریان‌های اسلام‌گرای شیعی عراق پس از صدام

1.حزب الدعوه اسلامی..

زمان و مکان تشکیل حزب الدعوه

مؤسّسین حزب الدعوه

ساختار تشکیلاتی حزب الدعوه

ادوار تاریخی سپری شده در حزب الدعوه

از تأسیس تا روی کار آمدن صدام حسین

از روی کار آمدن رژیم بعث تا سقوط آن

از سقوط رژیم صدام حسین تا امروز

انشعابات حزب الدعوه اسلامی

2.مجلس اعلای اسلامی عراق..

زمان و مکان تشکیل «مجلس اعلای اسلامی عراق»

مؤسّسین مجلس اعلای اسلامی عراق

ساختار تشکیلاتی مجلس اعلای اسلامی عراق

ادوار تاریخی سپری شده مجلس اعلای اسلامی عراق

انشعابات مجلس اعلا

3.جریان صدر......

زمان و مکان تأسیس جریان‌ صدر

مؤسسین جریان صدر

ساختار تشکیلاتی جریان صدر

ادوار تاریخی سپرسی شده در جریان صدر

مجموعه‌های برآمده از جریان صدر

4.حزب فضیلت اسلامی..

زمان و مکان تأسیس حزب فضیلت

مؤسسین حزب فضیلت اسلامی

ساختار تشکیلاتی حزب فضیلت اسلامی

ادوارتاریخی سپری شده در حزب فضیلت

بخش دوم: جریان‌های غیر مذهبیشیعی

جنبشوفاق ملیعراق (العراقیه)

زمان و مکان تأسیس جریان وفاق ملی

مؤسسین جریان وفاق ملی

ادوار تاریخی سپری شده در جریان وفاق ملی

اهداف و استراتژی‌ها

کنگرهملیعراق

زمان و مکان تأسیس کنگرۀ ملی عراق

مؤسسین کنگرۀ ملّی عراق

ادوار تاریخی سپری شده در جریان وفاق ملّی

اهداف و استرات‍ژیها

فهرست منابع