عنوان تحقیق: خسارت معنوي ناشي از جرم

فرمت فایل: word

تعداد صفحات: 324

شرح مختصر:

از نظر اسلام ، انسان ، برترين موجود عالم است كه خداوند از روح خود در او دميده و فرشتگان را امر كرد تا بر او سجده كنند و او را به عنوان خليفه‌ي خود در زمين برگزيد اگر چنانچه آدمي حرمت خود را حفظ كند و حركت تكاملي را به درستي طي كند به جايي مي‌رسد كه از ملائك هم بالاتر مي‌رود و به موقعيتي مي‌رسد كه در خيال نمي‌گنجد .

« رسدآدمي به جايي كه به جز خدا نبيند بنگر كه تا چه حد است مقام آدميت »

انسان با چنين موقعيت و جايگاه ممتازي هم سلامت و تماميت جسماني و اموال و متعلقات او مورد تأكيد است و بايد از هر گونه تعرض مصون بماند و هم حفظ حرمت و شخصيت او از جنبه‌هاي گوناگون در اسلام مورد احترام بوده و بر صيانت آن تاكيد شده است ، و بر خسارت‌هاي وارده بر آن عنايت بيشتري دارد . زيرا پيامبر عظيم الشأن اسلام هدف از بعثت خود را كامل نمودن فضايل اخلاقي عنوان مي‌كند كه يكي از وجوه فضايل اخلاقي رعايت حقوق معنوي افراد است .

پس خسارت منحصر به ضرر مادي نبوده ،‌بلكه خسارت معنوي ناشي از جرم ، به مهمترين بعد از ابعاد وجود شخصيت انسان كه همان بعد معنوي و روحاني باشد ايراد لطمه نموده و آن را متضرّر مي‌نمايد كه غالباً زيان‌هاي مادي قابل جبران و طريق جبران آن نيز مشخص است و در بسياري موارد اعاده وضع به حالت سابق آن به نحو كامل وجود دارد ، اما به دليل دشواري اندازه‌گيري زيان معنوي و تقويم آن به پول و گاهي عدم امكان اين اندازه‌گيري و سنجش آن با پول ، و يا مرسوم نبودن چنين ارزيابي در نظام‌هاي مختلف حقوقي ، در خصوص امكان جبران آن ،‌وحدت نظر وجود ندارد ، اگر چه در اكثر كشورها ، اين نوع خسارت ، نيز مشمول قاعده‌ي جبران خسارت دانسته شده است . و از اين حيث تفاوتي با خسارت‌هاي مالي ندارد . ولي در برخي كشورها به طور صريح غير قابل جبران اعلام گرديده ، يا حداقل در امكان جبران آن ترديد شده است . در نظام حقوقي ما نيز ، نسبت به امكان جبران اين گونه خسارتها و حدود و ثغور آن ابهام جدي وجود دارد و درپاره‌اي از اظهار نظرها كه از سوي مراجع قانوني چون شوراي نگهبان و شوراي عالي قضايي سابق مبني بر عدم امكان جبران اين خسارت به طريق مادي و مغايرت آن با موازين شرعي شده است ، اين ترديد را بوجود آورده كه امكان مطالبه‌ي خسارت معنوي وجود ندارد . هر چند شريعت مقدس اسلام براساس اصول و قواعد كلي از جمله قاعده‌ي « لاضرر و لاضرار في الاسلام » و قاعده نفي عسر و حرج ، ايراد هر گونه ضرر وخسارت را به اشخاص چه ضررهاي مادي و چه ضررهاي معنوي به طور كلي ممنوع نموده است . بر همين اساس چگونه ممكن است به جبران خسارتهاي مادي تاكيد داشته باشد ، اما توجهي به خسارت معنوي و لزوم جبران آن نداشته باشد ؟

در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران ، از جمله در اصول 39 و 40 ايراد هر گونه ضرر و خسارت ممنوع شده و طبق اصل 22 و 23 32 ق 10 . از لطمه به حقوق معنوي انسانها منع شده است و اگر خسارتي به حيثيت و شرافت و سرمايه معنوي كسي وارد آيد طبق اصل 171 ق . ا . بايد جبران شود و در قوانين عادي نيز تلويحاًو يا با الصراحه اشاراتي راجع به خسارت معنوي شده است كه اين امر نشانگر توجه شايان قانونگذار ما به موضوع خسارت معنوي مي‌باشد . به هر صورت حقير سعي بر آن دارم كه با بررسي در محدوده‌ي قوانين و مقررات لازم الاجراء فعلي ، بالاخص قانون اساسي و قانون مسئوليت مدني و آيين دادرسي كيفري و مجازات اسلامي و منابع معتبر فقهي به بحث و تجزيه و تحليل پيرامون خسارت معنوي ناشي از جرم به ويژه در آثار حقوقي وكيفري آن بپردازم ، تا انشاء الله با تبيين وجاهت و مشروعيت اين موضوع ، توجه و رسيدگي وجبران خسارت معنوي ناشي از جرم ، مورد عمل مراجع محترم قضايي و مورد توجه و تاكيد اساتيد گرامي واقعي گردد، باشد تا زمينه‌ي دستيابي بيشتر به نظم واقعي و استقرار عدالت و ايجاد محيط مساعد جهت ارتقاء فضائل اخلاقي ، تامين آزاديهاي سياسي و اجتماعي ،ايجاد امنيت و آسايش همگاني و ساير اهداف مندرج در قانون اساسي فراهم آيد ، و با وضع قوانين متقن و محكم ، و مرتفع نمودن نواقص موجود در اين زمينه ، مراجع محترم قضايي و امنيتي ، همانگونه كه اموال مردم را از تعديات و تجاوزات محفوظ مي‌دارند ، با اتكا به چنين قوانين مستحكم ، حيثيت و اعتبار و احساسات اشخاص حقيقي را نيز كه از اهميت و اولويت بيشتري برخوردار است از تعرضات و تعديات محفوظ و مصون دارند و ضمانت‌هاي اجرايي براي اين قوانين الزام آور وجود داشته باشد تا متجاوزين را از فكر تجاوز و تعدي به افراد باز دارد و خسارهاي وارده به زيان ديدگان را مرتفع نمايد .

حقيقت امر آن است كه برخلاف خسارت‌هاي مادي ، مصاديق ديگر خسارت تحت عنوان « خسارت معنوي » به جهت آن كه كثرت بروز اين نوع خسارت‌ها واهميت آن در جامعه‌ي امروز به گونه‌اي است كه در خيلي از موارد خسارات وارده بر روح و روان و شخصيت و احساسات و عواطف فرد سنگين‌تر از خسارت جسمي و مالي بوده و قابل مقايسه با آن نيست و از سوي ديگر غفلت و بي‌توجهي نسبت به اين گونه خسارات در نظام حقوقي مبتني بر اسلام ، باروح و قوانين اسلامي مغايرت دارد و آن را غير عادلانه و غيركارآمد جلوه مي‌دهد و موجب تضييع حقوق اشخاص مي‌شود ، لذا پرداختن به اين موضوع و دست‌يابي به راه‌كارهاي آن از اهميت خاصي برخوردار است . بنابراين با وسع اندك علمي خود تنگناهاي نظري و عملي ، خسارت معنوي ناشي از جرم را مورد بحث و فحص قرار داده ، تا پاسخ قانع كننده‌اي در مسايل مورد نظر خود بيابم . لذا در اين پايان نامه سعي بر آن است تا به پرسش‌هاي ذيل پاسخ داده شود .

1-آيا خسارات معنوي قابل جبران هستند يا خير و در صورت قابل جبران بودن به چه ترتيبي بايد آن را جبران نمود ؟

2-اصولاً چگونه مي‌توان سرمايه‌هاي معنوي از بين رفته را با معيارهاي مادي مورد ارزشيابي قرار داد ؟

3-شيوه‌ها و ملاك‌هاي جبران خسارت معنوي چيست ؟

4- آيا در نظام حقوقي اسلام روشهايي براي جبران خسارت معنوي پيش بيني شده است ؟

5- خسارت معنوي ناشي از فوت توسط چه اشخاصي قابل مطالبه است ؟ و آيا اين نوع خسارت‌ها قابل انتقال و ورّاث هست يا خير ؟

6-موضع مقننين ايران و فرانسه و عملكرد آنان در خصوص اين موضوع به چه نحو است ؟

7-آيا در حقوق كشورهاي ديگر منجمله كشور فرانسه جبران مالي خسارت معنوي مورد پذيرش است يا نه ؟

دراين نوشتار سعي شده است با تتبع در منابع فقهي و منابع حقوقي ايران و فرانسه و بكارگيري روش تحقيق كتابخانه‌اي و گردآوري منابع و اطلاعات وتحليل و نقد وارزيابي آنها فرضيه‌هاي زير اثبات شود :

1- همانگونه كه ضررهاي مادي صرف بايد با وسايل مادي از جمله پول جبران گردند ، ضررهاي صرف معنوي نيز در درجه‌ي اول ، بايد با وسايل صرف معنوي مثل اعاده حيثيت و عذرخواهي در مجامع يا جرائد جبران گردند .

2- اگر خسارت معنوي با توسل به روشهاي غير مادي قابل جبران نباشد ضمن اقدامات غير مادي (مثل اعاده حيثيت و ...) اقدامات جبران كننده‌ي مادي نيز بايد به عمل آيد .

3- شناسايي حقوق و سرمايه‌هاي معنوي و حمايت از آن ريشه در مفاهيم اخلاقي و قواعد حقوق اسلامي دارد .

4- حقوق كشورهاي ديگر ، جبران مالي خسارت معنوي را مورد پذيرش قرار داده‌اند .

اهداف اين تحقيق ، ارائه بحث تحليلي و عميق از خسارت معنوي و تبيين نقاط مبهم و خطاهاي قانوني در حقوق ايران و بررسي اين موضوع به خصوص با نگاه نو به مسائل ديني و مطالعه‌ي تطبيقي بحث در نظام حقوقي كشورهاي ايران و فرانسه و يافتن راه حل مناسب و ارائه در موارد ابهام و اجمال بوده است .

اين نوشتار در دو بخش نگارش يافته كه بخش اول آن به كليات اختصاص يافته است و مطالب اين بخش در دو فصل تحت عناوين 1- مفهوم ومباني تئوريك خسارت معنوي 2- مسئوليت ناشي ازخسارت معنوي در حقوق اسلام و انديشه‌هاي حقوق فرانسه ارائه گرديده است .

بخش دوم نيز به جايگاه خسارت معنوي در قوانين موضوعه ايران و فرانسه و مصاديق و روش‌هاي جبران آن اختصاص يافته است كه در دو فصل مستقل مورد بحث و بررسي قرار گرفته است و در فصل سوم آن مطالعه‌ي تطبيقي و مصاديق خاص خسارت معنوي و در فصل چهارم روش‌هاي جبران خسارت معنوي و افراد ذي حق مطالبه خسارات معنوي بحث شده است .

فهرست مطالب

مقدمه ........................................ 1

بخش اول : كليات .............................. 5

فصل اول : مفهوم و مباني تئوريك خسارت معنوي ... 6

مبحث اول : معاني و ملاك‌ها و ريشه‌هاي تاريخي مفهوم خسارت معنوي 7

1-1-1- معني لغوي خسارت ........................ 7

1-1-2- معني اصطلاحي خسارت ...................... 9

1-1-3- انواع تقسيمات خسارت و معيار آن ........ 11

الف – خسارت ناشي از نقض قرارداد ......... 12

ب- خسارت ناشي از تقصير غير قراردادي يا عمل نامشروع 13

ج- خسارت ناشي ازارتكاب جرم............... 13

1-1-4- ملاك تشخيص خسارت مادي از معنوي ......... 16

1-1-5- تعريف خسارت معنوي ..................... 18

1-1-6- تقسيمات خسارت معنوي ................... 22

1-1-7- پيشينه‌ تاريخي مفهوم خسارت معنوي در اسلام و قوانين كهن 24

1-1-8- پيشينه تاريخي خسارت معنوي در حقوق ايران 26

1-1-9- نگاهي تاريخي به خسارت معنوي در فرانسه . 26

مبحث دوم : اركان مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي و شرايط مطالبه آن ............................................. 27

1-2-1- وجود ضرر ............................. 27

1-2-2- ارتكاب فعل زيانبار نامشروع ........... 29

1-2-3- رابطه سببيت بين فعل زيانبار نامشروع و خسارت موجود 31

1-2-4- دفاع مشروع ........................... 31

1-2-5- اجراي حكم قانون يا مقام صلاحيت‌دار ..... 32

1-2-6- اجبار ................................ 33

1-2-7- اضطرار ............................... 34

1-2-8- اجراي حق ............................. 34

1-2-9- شرايط ضرر قابل جبران در خسارت معنوي .. 35

الف –خسارت بايد قطعي و مسلم باشد............. 35

ب- خسارت بايد مستقيم باشد ................... 37

ج - خسارت بايد جبران نشده باشد .............. 39

د- خسارت بايد قابل پيش‌بيني باشد ............. 41

مبحث سوم : مباني مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي 42

1-3-1- نظريه تقصير .......................... 42

1-3-2- ايرادها به نظريه‌ي تقصير .............. 45

1-3-3- نظريه خطر ............................ 45

1-3-4- ايرادها به نظريه خطر ................. 46

1-3-5- نظريه تضمين حق ....................... 47

1-3-6- نظريه مختلط .......................... 48

1-3-7- مباني مسئوليت مدني ناشي از ايراد خسارت معنوي درحقوق موضوعه
ايران و فرانسه .............................. 49

1-3-8- فقه و حقوق اسلامي و نظريه تقصير و نظريه خطر 49

فصل دوم : مسئوليت ناشي از خسارت معنوي در حقوق اسلام و انديشه‌هاي دكترين‌هاي
حقوقي فرانسه .......................... 51

مبحث اول : خسارت معنوي در حقوق اسلام ......... 52

2-1-1- مستندات و مدارك قاعده لاضرر ........... 52

2-1-2- انطباق عنوان ضرر با خسارت معنوي ...... 56

2-1-3- انطباق عنوان ضرار با خسارت معنوي ..... 57

2-1-4- شمول لفظي قاعده لاضرر بر اثبات جواز مطالبه‌ي خسارت معنوي 58

2-1-5- قاعده نفي عسر و حرج و جبران خسارت معنوي 65

2-1-6- انطباق عنوان حرج بر خسارت معنوي ...... 66

2-1-7- قاعده اتلاف و تسبيب ................... 69

2-1-8- وجوه افتراق و اشتراك ، اتلاف و مباشرت و تسبيب 70

2-1-9- قاعده غرور ........................... 72

2-1-10- بناي عقلا و جبران خسارت معنوي ........ 74

مبحث دوم : مفهوم و ماهيت ديه و جبران خسارت معنوي 76

2-2-1-معناي ديه در لغت واصطلاح فقه و حقوق .... 76

2-2-2- پيشينه‌ي تاريخي ديه ................... 77

2-2-3- ماهيت ديه و جبران خسارت معنوي ........ 79

2-2-4- مطالبه‌ي خسارت‌هاي معنوي زايد بر ديه ... 81

مبحث سوم : تعزير و جبران خسارت معنوي ........ 83

2-3-1- معناي تعزير در لغت و اصطلاح فقه ....... 84

2-3-2- مفهوم و ماهيت تعزير و جبران خسارت معنوي 85

2-3-3- تعزير مالي كيفر خصوصي يا جبران خسارت معنوي 87

2-3-4- تعزير مالي دردهاي جسماني ناشي از جنايت بر جسم ، لطمه به عرض و
خسارت ناشي از سب ............................ 88

مبحث چهارم : قصاص ، حد قذف و امكان جبران مالي خسارت معنوي 90

2-4-1- معناي قصاص در لغت و اصطلاح فقه ........ 90

2-4-2- مفهوم و ماهيت قصاص و امكان جبران مالي خسارت معنوي 91

2-4-3- معناي قذف در لغت و اصطلاح فقه ......... 92

2-4-4- ماهيت حد قذف و احكام قذف ............. 93

2-4-5- امكان تبديل حد قذف به جبران مالي خسارت معنوي 94

2-4-6- ايلاء و خسارت معنوي ................... 95

مبحث پنجم : ديدگاه فقهاي اسلام در جبران مالي خسارت معنوي 96

2-5-1- نظريه‌ي عدم جواز جبران مالي خسارت معنوي 96

2-5-2- نظريه مالي ........................... 97

2-5-3- نظريه امكان جبران خسارت مالي ......... 97

مبحث ششم : خسارت معنوي درانديشه‌هاي حقوق فرانسه99

2-6-1- اصول نظريه‌ي امكان جبران مالي خسارت معنوي ... 99

2-6-2- اصول نظريه‌ي امكان جبران خسارت معنوي . 105

بخش دوم : جايگاه خسارت معنوي در قوانين موضوعه ايران و فرانسه و مصاديق و روش‌هاي جبران آن ................... 110

فصل سوم : مطالعه‌ي تطبيقي و مصاديق خاص خسارت معنوي 111

مبحث اول : جايگاه خسارت معنوي در قوانين موضوعه 112

3-1-1- مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي در قانون اساسي 112

3-1-2- مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي در مسئوليت مدني 119

3-1-3- مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي در حقوق مدني 125

3-1-4- مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي در قانون آيين دادرسي كيفري .... 129

3-1-5- خسارت معنوي در آئين دادرسي مدني ..... 132

3-1-6- مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي در حقوق اداري 132

3-1-7- مسئوليت ناشي از ايراد خسارت معنوي در قانون مجازات اسلامي ......... 136

3-1-8- موضع قوانين مطبوعات نسبت به ايراد خسارت معنوي 146

مبحث دوم : مصاديق خاص خسارت معنوي در مطبوعات 149

3-2-1- توهين به اشخاص و افترا به وسيله مطبوعات 149

3-2-2- توهين به مقدسات در مطبوعات .......... 153

3-2-3- توهين به مقامات رسمي در مطبوعات ..... 155

3-2-4- خسارت معنوي در رسانه‌ها .............. 156

3-2-5- سوء استفاده از عنوان صاحب پروانه و نام و علامت روزنامه ديگر ........................ 156

مبحث سوم : مصاديقي از افعال زيانبار خسارت معنوي ... 158

3-3-1- تجاوز به حق معنوي پديد آورنده ....... 158

3-3-2- تجاوز به حق مخترع ................... 164

3-3-3- سوء‌استفاده از اسم تجارتي ............ 167

3-3-4- سوء استفاده از طرح و مدل‌هاي صنعتي ... 169

3-3-5- رقابت نامشروع يا رقابت مكارانه ...... 170

3-3-6- خسارت تأخير تأديه ................... 171

3-3-7- بازداشت قانوني ...................... 174

3-3-8- لطمه به عواطف و احساسات ............. 178

3-3-9- غصب نام خانوادگي .................... 181

3-3- 10- سلب آزادي ......................... 183

3-3-11- به هم زدن وصلت ..................... 186

مبحث چهارم: ايراد خسارت معنوي به جمع نامحصور 189

3-4-1- ايراد خسارت معنوي به سنديكاها ....... 191

3-4-2-ايراد خسارت معنوي به انجمن‌ها ......... 192

مبحث پنجم : كودكان و خسارت معنوي ........... 194

3-5-1- مسئوليت كودكان در فقه و حقوق اسلامي .. 195

3-5-2- جبران ضرر و خسارت به عهده ي كيست .... 197

الف ) تقصير سرپرست ......................... 198

ب) عدم تقصير سرپرست ........................ 199

فصل چهارم : روش‌هاي جبران خسارت معنوي و افراد مستحق مطالبه‌ي آن ........ 203

مبحث اول : راههاي جبران انواع خسارت معنوي .. 204

4-1-1- نگاه كلي به روش‌هاي جبران خسارت معنوي 204

4-1-2- انواع جبران خسارت معنوي ............. 206

4-1-3- اعاده وضعيت سابق يا روش عيني ........ 207

4-1-4- پرداخت غرامت يا جبران خسارت معنوي از راه دادن معادل 210

4-1-5- جبران خسارت به روش نمادين و اسمي .... 217

4-1-6- پرداخت غرامت كيفري و تنبيهي ......... 218

مبحث دوم :نحوه‌ي ارزيابي و تعيين ميزان انواع خسارت معنوي 219

4-2-1- نحوه‌ي ارزيابي خسارت معنوي و تفاوت تألم پذيري افراد 219

4-2-2- روش تعيين مبلغ جبران خسارت .......... 221

4-2-3- ملاك زمان ارزيابي .................... 222

4-2-4- ملاك ارزيابي خسارت در فرض تعدد اسباب . 224

4-2-5- ارزيابي و تقويم خسارت معنوي ناشي از آسيب‌هاي جسمي 227

4-2-6- روش‌هاي جبران خسارت معنوي در لطمه‌هاي روحي ... 231

مبحث سوم : مطالبه‌ي خسارت معنوي ............. 235

4-3-1- افراد مستحق مطالبه‌ي خسارت معنوي ..... 235

4-3-2- مطالبه خسارت معنوي وارده به متوفي از ناحيه‌ي وراث وبازماندگان زيان ديده........... 241

4-3-3- مطالبه‌ي خسارت معنوي وارده قبل ازفوت متوفي 241

4-3-4- نظريه‌ي عدم امكان انتقال حق مطالبه‌ي خسارت معنوي به ورثه ....... 242

4-3-5- نظريه‌ي انتقال حق مطالبه‌ي ورثه درصورت مطالبه زيان ديده قبل از فوت ......... 243

4-3-6- نظريه‌ي امكان انتقال حق مطالبه به ورثه 244

4-3-7- دعواي مطالبه‌ي خسارت معنوي ناشي از فوت مجني عليه ازناحيه وراث ........... 246

4-3-8- مطالبه‌ي خسارت معنوي ناشي از جرح منجر به فوت مجني عليه ازناحيه وراث به عنوان قائم مقام او ................. 247

4-3-9- قوانين و رويه‌هاي قضايي در زمينه‌ي مطالبه جبران خسارت شخصي ........... 249

مبحث چهارم : اسباب رفع يا كاهش مسئوليت مدني در خسارت معنوي 251

4-4-1- اسباب معافيت ...................... 252

4-4-2- قوه قاهره يا حوادث پيش‌بيني نشده ..... 254

4-4-3- تقصير زيان ديده ..................... 255

4-4-4- رضايت زيان ديده ..................... 257

نتيجه‌گيري و پيشنهاد ........................ 260

5-1- نتيجه‌گيري ............................. 261

5-2- پيشنهادات ............................. 264

1- فهرست منابع ............................. 266

الف - كتب فارسي ............................ 266

ب - پايان نامه‌هاي فارسي .................... 269

ج - قوانين ................................. 270

د - نشريات فارسي ........................... 270

2 - كتب عربي ............................... 271

3 - منابع لاتين ............................. 276

الف - كتب فرانسه ........................... 276

چكيده انگليسي .................................